Կեղծ ատենախոսությունների հոսքագիծ

Կոլմոգորովի անվան գիշերօթիկ դպրոցի նորանշանակ տնօրեն, երիտասարդ քաղաքական գործիչ և քիմիկոս Անդրեյ Անդրիանովի - http://www.strf.ru/material.aspx?CatalogId=221&d_no=50424 կեղծ հրապարակումների աղմկահարույց պատմությունից - http://strf.ru/material.aspx?CatalogId=221&d_no=50359 հետո Մոսկվայի պետական մանկավարժական համալսարանի մասնագիտական խորհուրդներից - http://www.mpgu.edu/science/dissertatsionnye_sovety/sovet1.php մեկի ստուգման նպատակով ստեղծված ՌԴ Կրթության և գիտության նախարարության հանձնաժողովը երկու ամիս աշխատանքից հետո որոշում կայացրեց:

Արդյունքները կանխատեսելի են. պաշտոնական եզրակացություններ են ստացվել այն մասին, որ կեղծ պաշտպանությունները համատարած բնույթ են կրել: Խորհուրդը կկազմացրվի, կեղծարարները կզրկվեն գիտական աստիճանից: Իրավիճակը սրում է այն փաստը, որ խորհրդի ղեկավարն է ոչ այլ ոք, քան ՌԴ գիտության վաստակավոր գործիչ, դպրոցական դասագրքի հեղինակ և Բարձրագույն ատեստացիոն հանձնաժողովի՝ պատմության գծով փորձագիտական խորհրդի փոխնախագահ Ալեքսանդր Դանիլովը: Իսկ գրագող Անդրիանովի գիտական ղեկավարի դերում հանդես է եկել Մոսկվայի պետական համալսարանի պրոֆեսոր, «Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար» երկրորդ կարգի մեդալակիր Մարինա Առաքելովան - http://www.spa.msu.ru/prepod_105.html: Հավանաբար, առաջին կարգին արժանանում են փսևդոգիտությունների քվազիդոկտորներ պատրաստելու համար…

Հանձնաժողովի որոշումը հրապարակեց դրա նախագահ, կրթության և գիտության փոխնարար Իգոր Ֆեդյուկինը: Երբեմն թվում էր, թե ընթերցվածը ոչ թե պաշտոնական փաստաթուղթ է, այլ «Ոսկե Ցլիկի» սևագիր հատվածներից մեկը: Մոսկվայի պետական մանկավարժական համալսարանում այս ամբողջ ընթացքում գոյություն է ունեցել զուգահեռ քվազիգիտական տիեզերք, որտեղ փսևդոատենախոսներն ակտիվորեն մեջբերել և ընդդիմախոսել են միմյանց:  

Հանձնաժողովը ստեղծվել է նախարար Դմիտրի Լիվանովի՝ 2012թ. Նոյեմբերի30-ի հրամանով: Բացի պաշտոնյաներից, հանձնաժողովի կազմում են.

• Ն. Ն. Միկլուխո-Մակլայի անվան Ռուսաստանի գիտություններիակադեմիայի (ՌԳԱ) Ազգաբանության և մարդաբանության ինստիտուտիև Ռուսաստանի պետական հումանիտար ինստիտուտի տնօրեն, ՌԳԱակադեմիկոս Վալերի Տիշկովը - http://www.valerytishkov.ru/,
• ՌԳԱ Ռուսական պատմության ինստիտուտի տնօրեն Յուրի Պետրովը - http://iriran.ru/?q=petrov,
• Տնտեսագիտության բարձրագույն դպրոցի պատմության ֆակուլտետիդեկան Ալեքսանդր Կամենսկին - http://www.hse.ru/org/persons/203459,
• Սանկտ Պետերբուրգի պատմության ֆակուլտետի դեկան Աբդուլա Դաուդովը - http://history.spbu.ru/index.php?chpu=kafedry/1835/1867/1868,
• Սանկտ Պետերբուրգի Եվրոպական համալսարանի պրոռեկտոր Բորիս Կոլոնիցկին - http://www.eu.spb.ru/people/item/3419-kolonitsky,
• Ուրալի դաշնային համալսարանի պրոռեկտոր Մաքսիմ Խոմյակովը - http://urfu.ru/home/rectorate/intl/,
• ՌԳԱ Տեղեկատվության փոխանցման խնդիրների ինստիտուտիփոխտնօրեն Միխաիլ Գելֆանդը - http://www.iitp.ru/ru/users/149.htm: 

Փոխնախարարի խոսքով՝ Անդրեյ Անդրիանովի մոտ հայտնաբերվել է խախտումների «ողջ փունջը», այդ թվում՝ 54% գրագողություն: Այսպիսով, կան բոլոր հիմքերը՝ նրան գիտական աստիճանից զրկելու: Սակայն գիշերօթիկի տնօրենի պաշտոնում նրան թողնելու որոշման մենաշնորհը Մոսկվայի պետական համալսարանինն է:

Դեկտեմբերին դպրոցի գիտխորհդի նախագահ և Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ Յուրի Նեստերենկոն strf.ru-ի հետ հարցազրույցում - http://strf.ru/material.aspx?CatalogId=221&d_no=50531 հայտարարեց հետևյալը. «Անշուշտ, եթե պարզվի, որ դպրոցի տնօրենը գիտակցաբար խախտել է գիտական կադրերի ատեստացիայի գոյություն ունեցող կարգը՝ խախտելով օրենսդրությունը, ապա տնօրենը պետք է փոխվի: Այդպիսի մարդն, անխոս, չպետք է զբաղվի երեխաների դաստիարակությամբ»:

Հանձնաժողովը վերհանել է ոչ միայն մեկ մասնագիտական խորհդում տեղի ունեցած խախտումները, այլև թեկնածուների և գիտությունների դոկտորների պատրաստման ընդհանուր թերությունները: Փորձագետների կարծիքով՝ Ռուսաստանում պաշտպանվող ատենախոսությունների թիվը չափազանց մեծ է. զարմանալի չէ, որ դրանց որակն ընկել է, իսկ վերահսկումը՝ թուլացել: Միևնույն ժամանակ ատենախոսների պատրաստման հանդեպ մոտեցումը հաճախ ձևական է և անպատասխանատու, իսկ բողոքարկման համակարգը պատշաճ կերպով չի գործում:

Իրավիճակն ուղղելու համար կստեղծվի Գիտական էթիկայի գծով հատուկ խորհուրդ, գիտական աստիճանի շնորհման մասին որոշումների ոչ դատական կարգով չեղարկման ժամկետը կավելացվի 3-ից մինչև 10 տարի, իսկ մասնագիտական խորհուրդների ղեկավարներն այլևս չեն կարողանա Բարձրագույն ատեստացիոն հանձնաժողովների փորձագիտական խորհուրդներին մասնակցել՝ շահերի բախումից խուսափելու համար:

STRF.ru-ն փորձել է հեղինակավոր աղբյուրներից պարզել, թե ինչպես կարելի է կանգնեցնել հումանիտար գիտությունների կեղծ ատենախոսությունների հոսքը:

Պրոֆեսոր Ալեքսանդր Կամենսկի - http://www.hse.ru/org/persons/203459, «Տնտեսագիտության բարձրագույն դպրոց» Գիտահետազոտական համալսարանի պատմության ֆակուլտետի դեկան, Ա.Վ. Պոլետաևի անվան Հումանիտար պատմատեսական հետազոտությունների ինստիտուտի գլխավոր գիտաշխատող, հանձնաժողովի անդամ. 

Մեր հանձնաժողովի աշխատանքը ցույց տվեց, որ վերջին 20 տարիների ընթացքում նախարարության և Բարձրագույն ատեստացիոն հանձնաժողովի՝ ատենախոսությունների պաշտպանության կարգը խստացնելուն ուղղված բոլոր ձեռնարկած միջոցներն անարդյունավետ էին: Կեղծարարները կարողանում են դրանք շրջանցելու ձևեր գտնել: Այլ բան է, թե ինչպես է այդ երևույթն ընկալում հասարակությունը: Օրինակ՝ Գերմանիայում նախարարներից մեկը վերջերս հրաժարական տվեց, որովհետև հայտնաբերվել էր, որ ավելի քան 30 տարի առաջ պաշտպանած նրա ատենախոսությունը լիարժեք բնագիր չի եղել: Այստեղ հասարակության խնդիրն է, գիտական աստիճանի հեղինակության հարցը:

Մեր հանձնաժողովն իր զեկույցում առաջարկում է ավելացնել գիտական աստիճանի հնարավոր չեղարկումը մինչև 10 տարի՝ գործող 3-ի փոխարեն:

Իմ կարծիքով՝ գիտական աստիճանի հանձնման համակարգը պետք է փոխվի, մոտեցվի աշխարհի երկրների մեծամասնությունում գործող մոդելներին: Սա նշանակում է, որ գիտական աստիճան պետք է շնորհվի ո՛չ թե Բարձրագույն ատեստացիոն հանձնաժողովի (ԲԱՀ), այլ համալսարանների և գիտական հաստատությունների կողմից: Բարձրագույն ատեստացիոն հանձնաժողովը խորհրդային ժամանակաշրջանի մնացուկ է. իշխանությունն այն ժամանակ փորձում էր վերահսկել կյանքի բոլոր ոլորտները:

Ողջ աշխարհում (բացառությամբ հետխորհրդային երկրների) ԲԱՀ-ին համարժեք որևէ հաստատություն չկա: Այդ փոփոխությունը չի կարելի միանգամից անել, անցումը պետք է աստիճանական լինի: Առաջին փուլում աստիճան շնորհելու իրավունք պետք է տալ առաջատար բուհերին՝ դաշնային, ազգային հետազոտական: Ընդ որում պետության կողմից պետք է շարունակվի պաշտպանության ընթացակարգերի, ատենախոսությունների վերաբերյալ պահանջների կատարման վերահսկողությունը:

Երկրորդ փուլում, արդեն հնարավորություն ունենալով գնահատել առաջատար բուհերի փորձը, կարելի է ընդլայնել իրավասուների ցանկը: Այսինքն՝ մարդը կստանա գիտական աստիճանը հաստատող դիպլոմ, որի վրա կլինի ոչ թե ՌԴ զինանշանը, այլ որոշակի ուսհաստատության անվանում: Վերջինիս հեղինակությունն էլ կորոշի հանձնված դիպլոմի արժեքը:

Տարբեր բուհերում տարբեր պահանջներ են ներկայացվում ասպիրանտներին: Պաշտպանությունների քանակի և ասպիրանտուրա ընդունված մարդկանց թվի հարաբերակցությունն այսօր բուհերի աշխատանքի գնահատման հիմնական ցուցիչներից է: Ըստ այդ չափանիշի՝ որոշ բուհեր առաջին տեղում են, սակայն նրանց աշխատանքի որակը ոչ միշտ է համապատասխանում զբաղեցրած տեղին: Օրինակ՝ Տնտեսագիտության բարձրագույն դպրոցում պաշտպանությունների թիվը հարաբերականորեն փոքր է: Ասպիրանտի հանդեպ մեր պահանջները շատ խիստ են, անբարեխիղճ աշխատանքի պաշտպանությունը սկզբունքորեն անհնար է: Համալսարանը պետք է պահի իր վարկանիշը, այդ ժամանակ արտագրված ատենախոսությունների քանակը կփոքրանա:

Դենիս Սեկիրինսկի, պատմական գիտությունների թեկնածու, Ռուսաստանի պատմագետների ազգային հանձաժողովի գիտական քարտուղար, Հումանիտար գիտությունների ակադեմիական կրթական ասոցիացիայի գործադիր տնօրեն, Ռուսաստանի պատմաբան-ամերիկագետների ասոցիացիայի խորհրդի քարտուղար, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի ընդհանուր պատմութան ինստիտուտի գիտաշխատող: 

Երբ ատենախոսության մեջ հայտնաբերվում է ակնհայտ գրագողություն ու կեղծիք, այդպիսի աշխատանքը պետք է առնվազն ետ կանչվի: Այնուհետ գործել ըստ օրենքի. գրագողության հեղինակի և տվյալ ատենախոսության պաշտպանությունը կազմակերպած անձանց համար պետք է որ օրենքով նախատեսված պատիժ լինի:

Սակայն ավելի կարևոր է ձգտել այնպիսի իրականության, երբ ինքը՝ մասնագիտական շրջանակը դուրս կմղի այդպիսի «գիտնականների», որպեսզի ոչ ոքի մոտ ցանկություն չառաջանա ատենախոսություն պաշտպանել՝ առանց հետազոտություններով զբաղվելու: Ամեն դեպքում գիտական աշխատությունների որակի գնահատման գլխավոր գործիքը փորձագիտական գնահատականն է և վարկանիշային ցուցիչները, որոնք մեզ մոտ, ցավոք, դեռ չեն գործում:

Բարձրագույն ատեստացիոն հանձնաժողովի բյուրոկրատական պահանջները ենթադրում են ձևական գործողությունների շարք, որոնք առանձնակի խոչընդոտ չեն ներկայացնում ո՛չ թեկնածուական, ո՛չ դոկտորական ատենախոսությունների պաշտպանության գործընթացում:

Ընդ որում ոչ միայն պատմական, այլև հումանիտար այլ գիտությունների դեվալվացիան շարունակվում է: Ինչպե՞ս պայքարել դրա դեմ: Կարծում եմ, որ Ռուսաստանում ատենախոսությունների պաշտպանության գործընթացը պետք է նմանեցնել եվրոպականին: Սորբոնում, օրինակ, պաշտպանությունն այժմ ավելի բաց է իրականացվում, հայտնի են հանձնաժողովի բոլոր անդամների անունները, քվեարկությունը բաց է, ոչ թե գաղտնի՝ ինչպես մեզ մոտ: Եւ հանձնաժողովի անդամները  անձնական պատասխանատվություն են կրում իրենց որոշման համար: Բացի այդ, հնարավոր է՝ գիտական աստիճանը հաստատող դիպլոմում պետք է նշվի ո՛չ միայն մասնագիտական խորհրդի համարը, այլև այն հաստատությունը, որտեղ անցկացվում է պաշտպանությունը:

Իհարկե, կանխարգելիչ միջոցներով հնարավոր չի լինի վերևից կանգնեցնել կեղծ ատենախոսությունների հոսքը: Ինչպես արդեն ասացի՝ խնդիրը կարող է լուծվել միայն այն դեպքում, եթե գիտական հանրությունը վերածվի ինքնակարգավորվող կազմակերպության: Դեռ այդպես չէ: Պատմագիտության ոլորտում կան նման օրինակներ, այդ կառույցները, սակայն, որպես կանոն, զբաղված են իրենց մասնավոր խնդիրներով: Անցած տարի ստեղծվեց Ռուսական պատմական միությունը, տեսնենք, հնարավոր է՝ այն կարող է հանձն առնել այդպիսի գործառույթներ: Թեև այս նախաձեռնությունը նույնպես վերևից էր, ոչ թե՝ ստորին օղակներից: Կան առանձին պատմաբաններ, ովքեր ակտիվորեն դրսևորում են իրենց քաղաքացիական դիրքորոշումը, ինչպես օրինակ՝ Իվան Կուրիլան - http://alliruk.livejournal.com/՝ Վոլգոգրադից, բայց նրանք շատ չեն: Երբ այդպիսի մարդկանց թիվն ավելանա, իսկ ԶԼՄ-ներն ավելի շատ ուշադրություն հատկացնեն այս թեմային՝ այդ թվում զարգացնելով լրագրողական հետազոտության ժանրը, ավելի քիչ կլինեն այն գիտական աստիճանները, որոնց առանցքում իսկական գիտություն չկա:

Բորիս Իլիզարով - http://strf.ru/material.aspx?CatalogId=222&d_no=26698, պատմական գիտությունների դոկտոր, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Պատմության ինստիտուտի պրոֆեսոր. 

-         Խորհդային շրջանում էլ էին օրինապահության համար գիտական աստիճաններ շռայլում: Կուսակցական շրջանակներում դա տեղի էր ունենում պարբերաբար: «Պերեստրոյկայից» հետո գիտությունը փլուզված էր. հայտնվեցին փսևդոգիտական հաստատություններ և նույնիսկ ակադեմիաներ, կեղծ ատենախոսների համար ընդարձակ դարպասներ բացվեցին:

Պատմաբանները մեզ մոտ միշտ դժվարությունների են բախվել: Նրանք մշտապես ստիպված են եղել ծառայել պետության շահերին: Իշխանությունը ձգտում է պատմագիտությունը շահարկել՝ գաղափարախոսական կամ քաղաքական նպատակներով: Միակ միջոցը դրա դեմ՝ պատմագիտության մեջ բացարձակ հոգնականություն թույլ տալն է: Չի կարող լինել մեկ հայացք անցյալին, մեկ դասագիրք:

Բոլոր հոսքերը, բոլոր դպրոցները՝ բացի խիստ ծայրահեղականներից, գոյության իրավունք ունեն: Նրանք պետք է գաղափարական պայքար մղեն, և իշխանություններն իրավունք չունենան միջամտելու: Ոչ մի դեպքում ազդեցություն չունենալ գիտնականների վրա: Այդ ժամանակ արդեն որոշ՝ ոչ այնքան մաքրասեր մարդիկ կկորցնեն իշխանությանը մոտենալու նկրտումներով գիտական գործունեություն ծավալելու ցանկությունը:

Բացի այդ, ավելի խիստ մոտեցում է անհրաժեշտ հումանիտար ոլորտի ներկայացուցիչների հանդեպ: Պետք է անցկացնել, չեմ ասի՝ մաղում (լավ բառ չէ), բայց ավելի խիստ վերահսկում: Եվ բարձրացնել դասավանդման որակը: Ես արդեն 40 տարի է՝ դասավանդում եմ ու տեսնում. անգրագետ մանկավարժները սկսել են իրենց շատ հանգիստ զգալ: Ակադեմիական գիտության մեջ նույնպես շատ բարդություններ ու թերություններ կան, բայց, այնուամենայնիվ, այստեղ պահվում է բարձր մակարդակը: Համենայն դեպս մեզ մոտ՝ Գիտությունների ակադեմիայում, հոգնականություն այսօր գոյություն ունի:

Բարձագույն ատեստացիոն հանձնաժողովը հին, կարծրացած, ստալինյան օրգանիզմ է: Այն խեղդված է բյուրոկրատական պահանջների մեջ և բազմաթիվ սխալներ է թույլ տալիս: Ձևավորված մասնագիտական խորհուրդները շատ թույլ են, հատկապես մակերեսային մակարդակով: Իմ դիտարկումներով՝ Բարձրագույն ատեստացիոն հանձնաժողովն իրեն բոլորովին չի արդարացնում:

Մենք Եվրոպայից սովորելու շատ բան ունենք: Այնտեղ բարձրագույն դպրոցի համակարգը ձևավորվել է դարերի ընթացքում: Հնարավոր չէ երկրում միանման պահանջներ ներկայացնել բոլոր գիտություներին: Բարձրագույն դպրոցը և Գիտությունների ակադեմիան պետք է ատենախոսությունների պաշտպանության սեփական չափանիշներ մշակեն: Այդ ժամանակ հաստատությունները կսկսեն մրցակցել միմյանց հետ, ինչը տեղի է ունենում արևմուտքում:

Ի դեպ, հեղափոխությունից առաջ հենց այդպես էլ եղել է: Մարդիկ ձգտում էին ընդունվել Պետերբուրգի, Մոսկվայի, հետագայում նաև՝ Կազանի համալսարաններ: Դա կրթության մեջ բարձրագույն մակարդակն էր: Եվ, ի դեպ, կարծիքների հոգնականության պակաս էլ չկար: Պատմաբանների մի մասը միապետական հայացքների կրող էր, մյուսները՝ բուրժուական կամ հեղափոխական:

Կայսերական Ռուսաստանում ժողովրդավարությունը բացակայում էր, սակայն գիտության ոլորտում եվրոպական մակարդակ էր գործում: Կեղծ ատենախոսությունների հոսքով այսպիսի իրավիճակ այն ժամանակ անհնարին կլիներ:

http://strf.ru/material.aspx?CatalogId=221&d_no=51842#.VZPdzBvtmko